Pozostałości architektury III Rzeszy w śródmieściu, które można obejrzeć z zewnątrz

Dawno, dawno temu, mniej więcej dwa lata po moim pierwszym oprowadzaniu po Berlinie, odebrałam telefon. Jakiś pan zainteresowany był pokazaniem miejsc, powiązanych z III Rzeszą. Wtedy jeszcze nie, ale dzisiaj mogę już prowadzić po standardowych trasach i wizualizować Berlin z późnych lat 30. w każdym miejscu. Nawet tam, gdzie dziś stoi enerdowska wieża telewizyjna czy fragment muru.

Berlin lat trzydziestych wymagał znacznie więcej uwagi od turysty, gdyż nie był jeszcze zniszczony. Jeden dzień na jego poznanie (jak to jest dzisiaj), to byłoby wielkie nieporozumienie. Na taki Plac Poczdamski, który dzisiaj możemy ogarnąć w ciągu godziny, przed wojną poświęcilibyśmy większą część dnia, a i z wyborem lokalu na wieczór byłby duży problem. To tylko przykład.

Wróćmy do pana z telefonem. Umówiliśmy się na zwiedzanie z trzymiesięcznym wyprzedzeniem. Miała być to grupka znajomych, 6-7 osób. Po ustaleniu głównych punktów, zabrałam się za przygotowania. Biografie Hitlera czytałam już na początku liceum, pod ławką, gdy lekcje miały mniej wartki tok. Jedną z najlepszych prac pisemnych z języka polskiego, napisałam po przerobieniu bloku literatury łagrowej i lagrowej.

Ale wierzcie lub nie, na początku XXI wieku w przewodnikach wcale nie było tak wiele na temat nazistowskiej historii konkretnych miejsc w Berlinie. W NRD krótko wspominano o faszystowskich czasach, w RFN też nie epatowano tym tematem. A tam, gdzie był bunkier, kancelaria Rzeszy, główna siedziba gestapo, itd. przez wiele lat rozpościerała się „strefa śmierci”. Dopiero po upadku muru, po demontażu zabezpieczeń, po przeprowadzonych pracach przygotowawczych przed budową nowych gmachów, zaczęto odkrywać tajemnice hitlerowskiej spuścizny. Pojawiły się wyspecjalizowane przewodniki, stowarzyszenia badaczy bunkrów czy pierwsze wystawy w muzeach. Z archiwów miejskich przedsiębiorstw zaczęto wyciągać dokumenty sprzed wojny. W 2006 roku w miejscu, „gdzie był bunkier Hitlera”, pojawiła się tablica informacyjna.

Zanim przejdę do zachowanych przykładów architektury, przedstawiam krótko, gdzie był bunkier Hitlera. Wszystkie wymienione poniżej obiekty można zobaczyć podczas jednego spaceru (2-3 godziny). 

Gdzie był bunkier Hitlera?

Obok pozostałości muru, bunkier Hitlera jest najczęściej pytanym obiektem wśród turystów. Czasem już na samym początku ktoś wyraża zainteresowanie ” A pokaże nam Pani?”.

Bunkra nie pokażę. Nie dałabym go rady pokazać nawet w latach 30., bo raz, że był tajną inwestycją, a dwa, że znajdował się na terenie ogrodów kancelarii Rzeszy – niedostępnym dla zwykłych śmiertelników. Dzisiaj można stanąć w miejscu, w którym był. Bardzo przydatna jest tablica informacyjna, pokazująca plan bunkra, nałożony na kontury współczesnej zabudowy. Z dużą dokładnością można wskazać, gdzie był gabinet Hitlera, prywatna garderoba Ewy Braun czy pomieszczenie, w którym Magda Goebbels uśmierciła szóstkę swoich dzieci.

Bunkier powstał w latach 1935-36. Na początku lat 40. XX wieku rozbudowano go o drugą część, położoną nieco niżej i o znacznie grubszych ścianach. To tam Adolf Hitler miał swoje prywatne pomieszczenia i gabinet. Do bunkra przeprowadził się w połowie stycznia 1945 roku i pozostał w nim aż do samobójczej śmierci 30 kwietnia 1945 roku. Po wojnie pozostałości bunkra próbowano wysadzić (1948), jednak bez powodzenia. Zostały przysypane ziemią. Część terenu znalazła się w strefie granicznej. Kiedy w latach 80. XX wieku rozpoczęto kopać fundamenty pod osiedle bloków, odkryto pozostałości, z których większość usunięto. Zostawiono jedynie betonowe podłoże i resztki ścian. Całość ponownie zasypano. Na powierzchni nie ma żadnego śladu po lokalizacji bunkra (jak wejście, czy komin wentylacyjny). Obecnie, w miejscu, gdzie był bunkier, jest parking dla samochodów, a część jest zabudowana blokami mieszkalnymi (mniej więcej tam, gdzie znajduje się Sushi Club).

Adres: In den Ministergärten, 10117 Berlin, Niemcy
Zobacz położenie Bunkra Hitlera na mapie Google

1. Najlepiej zachowany przykład nazistowskiej architektury w śródmieściu

Monumentalny gmach o szarej fasadzie został wzniesiony dla Hermana Göringa (1893-1946) i jego Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy. Po 1933 roku, kiedy Adolf Hitler został kanclerzem, chciano zademonstrować odejście od postanowień traktatu wersalskiego z 1918 roku i otwarcie prowadzono zbrojenia oraz produkcję statków, samolotów i czołgów. Gmach miał być propagandowym sukcesem, dlatego wzniesiono go w rekordowym czasie zaledwie dwóch lat (1935/1936).

Był to wówczas największy biurowiec Berlina, w którym znajdowało się 2000 pomieszczeń. Betonowy szkielet pokryto płytami z wapienia i świadomie zrezygnowano z ozdób, zachowując bardzo rygorystyczny podział fasady. Architekt, Ernst Sagebiel (1892-1970), stworzył system, oparty na podstawowej jednostce 3×3 m, dzięki czemu można było przygotować półfabrykaty i prowadzić budowę jednocześnie w ośmiu miejscach. Podkreślając funkcję budynku, poręcze na klatkach schodowych wykonane były z aluminium używanego do produkcji samolotów, a dziedzińce oświetlały lampy o kształcie reflektorów.

Podczas wojny na budynek spadła tylko jedna bomba, uszkadzając stosunkowo niewielką część. Do 1947 roku zajmowała go administracja radziecka. W 1949 roku ogłoszono tu wejście w życie konstytucji NRD i tym samym powstanie nowego państwa. W następnych latach gmach zajmowany był przez szereg enerdowskich ministerstw. Po przełomie był siedzibą Urzędu Powierniczego, a obecnie znajduje się tutaj Federalne Ministerstwo Finansów.

Gmach można zwiedzać okazjonalnie, na przykład podczas Dnia Otwartych Drzwi (weekend), który odbywa się co roku pod koniec sierpnia.

Adres: Wilhelmstraße 97, 10117 Berlin, Niemcy
Strona www: www.bundesfinanzministerium.de
Zobacz położenie budynku na mapie Google

2. Królestwo Goebbelsa

Gmach Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy to nie jedyny rządowy budynek jaki powstał w latach 30. ubiegłego wieku w Berlinie. Jest ich więcej w okolicy, ale nie zawsze od razu widocznych. Na północną część Mauerstraße mało kto z turystów zachodzi, z kolei od Wilhelmstraße głównym wizualnym akcentem są enerdowskie bloki. Tymczasem pomiędzy nimi ukryty jest gmach, w którym dawniej mieściły się biura Ministerstwa Propagandy i Oświecenia Publicznego Rzeszy. Utworzono je w 1933 roku, a na jego czele stanął Joseph Goebbels (1897-1945). Ponadprzeciętna aktywność ministra szybko doprowadziła do sytuacji, gdy stary, barokowy pruski pałac przestał wystarczać. Zarządzono przebudowę pobliskiego budynku oraz budowę nowych.

To, co widać obecnie (najlepiej od strony Mauerstraße) to efekt drugiego wielkiego rozszerzenia z 1940 roku. Długa na 102 metry fasada jest niemal całkowicie pozbawiona ozdób, podobnie jak i wnętrza. Mając reprezentacyjny, historyczny gmach dawnego pałacu Księcia Karola (Prinz-Karl-Palais) za główną siedzibę, nie było potrzeby wydawać więcej niż potrzeba. Pałac i pierwsza dobudowa zostały zniszczone podczas bombardowań i w 1947 roku całkowicie rozebrane.

Obecnie w budynku mieści się Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych Niemiec.

Adres: Wilhelmstraße 49, Mauerstraße 45-53, 10117 Berlin, Niemcy
Strona www: www.bmas.de
Zobacz położenie budynku na mapie Google

3. Gmach Administracji Federalnego Parlamentu

Tam gdzie dzisiaj wznoszony jest nowy gmach ambasady Rzeczpospolitej Polskiej, przed wojną stał budynek pruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W 1934 roku zdecydowano o połączeniu instytucji z jej odpowiednikiem dla Rzeszy. Siedziba przy Alei pod Lipami przestała wystarczać i na jej tyłach, po wyburzeniu kilku domów wzniesiono nowy gmach (1936/1937). Pracami kierował Konrad Nonn, zagorzały zwolennik narodowosocjalistycznej architektury. Zaplanował on budynek z trzema skrzydłami, z dość obszernym dziedzińcem służącym jako podjazd dla samochodów. Wjazd na wewnętrzny dziedziniec został zaakcentowany przez portyk opaty na doryckich kolumnach. Nonn świadomie odniósł się tutaj do schinklowskich tradycji (Karol Fryderyk Schinkel, najwybitniejszy architekt pruskiego klasycyzmu).

Budynek przy Dorotheenstraße przetrwał wojnę, w przeciwieństwie do zabudowy przy Alei pod Lipami. Po wojnie znajdowało się tutaj Ministerstwo Sprawiedliwości NRD, a obecnie mieszczą się biura administracji niemieckiego parlamentu. Zarówno podczas prac powojennych jak i renowacyjnych w latach 1998-99 pozostawiono ślady z przeszłości – między innymi nie usunięto ornamentów z ponad drzwi, których wzór układa się w swastyki. Pierwotnie były one pozłacane, teraz są nieco zatarte.

Budynku nie można zwiedzać wewnątrz. Fasady zostały odnowione w 2005 roku.

Adres: Dorotheenstraße 97, 10117 Berlin, Niemcy
Strona www: www.bmas.de
Zobacz położenie budynku na mapie Google

4. Gmach dawnego Niemieckiego Urzędu Powierniczego i Kontroli

Wzniesiony w 1936 roku budynek stanowi przykład masywnej architektury gmachów o przeznaczeniu administracyjnym. Do zakończenia drugiej wojny światowej mieściła się tutaj siedziba spółki powierniczej, założonej w 1925 roku. Kamienne płyty fasady (trawertyn) przylegają do siebie tak ściśle, że praktycznie nie widać fug. Rozciągająca się na dwa piętra blenda (płytka wnęka) nawiązuje do budynków administracyjnych i wielkich domów towarowych z przełomu wieków, ale zamiast ozdobnych łuków, są tu prostokątne nisze. Okna mają wyjątkowe wąskie obramowania, natomiast konsole, umieszczone pod ramami w środkowym rzędzie są nieproporcjonalnie małe. Przy wysuniętym gzymsie brakuje też konsolowego fryzu, który ozdabia inne budynki. Obecnie, pomieszczenia zajmowane są przez instytuty Uniwersytetu Humboldtów.

Adres: Jägerstraße 10-11, 10117 Berlin, Niemcy
Zobacz położenie budynku na mapie Google

5. Qaurtier 110

Nazwa Quartier, z francuskiego, odnosi się do „kwater”, dawniej zabudowanych na kwadracie dzielnic miasta Friedrichstadt. Jego regularny układ szachownicy można rozpoznać jeszcze dzisiaj. Na przełomie XIX i XX wieku oraz w latach międzywojennych swoje filie i siedziby zakładało tu wiele banków, stowarzyszeń i finansowych instytucji. Na rogu Taubenstraße i Mauerstraße stoi do dzisiaj gmach, który wzniesiono dla generalnej dyrekcji towarzystwa ubezpieczeniowego Allianz w 1896/1897. W 1937 powstał nowy budynek, który dzisiaj, po przebudowie można zobaczyć wzdłuż ulicy Mohrenstraße (58-61). Obecnie mieszczą się w nim biura oraz mieszkania.

Adres: Mohrenstraße 58-61, 10117 Berlin, Niemcy
Zobacz położenie budynku na mapie Google.